Η θέση της γυναίκας στο Βυζάντιο
Ο Απόστολος
Παύλος στην Προς Εφεσίους Επιστολή
δηλώνει ότι ΄΄αι γυναίκες τοις ιδίοις
ανδράσιν υποτάσσεσθαι ως τω Κυριώ, ότι
ανήρ εστί κεφαλή της γυναικός΄΄,
παραπέμποντας εμφανώς στα αρχαιολογικά
πιστεύω. Αντίθετα, ο Μέγας Βασίλειος
διδάσκει ότι ΄΄η γυναίκα είναι δεκτική
στην αρετή ομότιμα με τον άνδρα. Τι άλλο
παρά συγγενείς στα πάντα με τους άνδρες
είναι; ΄΄ Εύλογα δημιουργούνται
ερωτηματικά για το ποιά ήταν τελικά η
θέση των γυναικών στο Βυζάντιο τόσο
στον πατρικό όσο και στον συζυγικό οίκο.
'Ολες
οι βυζαντινές έπαιξαν εναν θαυμαστό
ρόλο ως μητέρες και σύζυγοι.
Η
παρουσία, ο ρόλος και η δράση των γυναικών
στο χριστιανικό Βυζάντιο σχετίζεται
άμεσα με τον ηθικό κώδικα αξιών της
Εκκλησίας, τη γενικότερη ιδεολογία της
εποχής, τους θεσμούς και τη δομή της
κοινωνίας, που ήταν σαφώς πατριαρχικόι.
Ο κυρίαρχος ανδρικός ρόλος στην οικογένεια
και η μεγαλύτερη πρόσβαση που είχαν οι
άνδρες στην εκπαίδευση, την πολιτική
εξουσία και την παραγωγή καθιστούσε
τις γυναίκες υποδεέστερες.
Οι
γραπτές πηγές που έχουν διασωθεί ως τις
μέρες μας απεικονίζουν μερικές σημαντικές
πτυχές της κοινώνικης πραγματικότητας
που αντιμετώπιζαν οι γυναίκες στο
Βυζάντιο και μας βοηθούν, παρά την
αποσπασματικότητά τους, να αναπλάσουμε
τουλάχιστον ένα μέρος από τη ζωή τους.
Γενικά:
Η
γυναίκα της βυζαντινής περιόδου ζει
μια ζωή περιορισμένη, σαφώς οριοθετημένη,
ακολουθώντας τους κανόνες και τις
παραδόσεις. Οι ενάρετες γυναίκες όφειλαν
να ζουν περιορισμένες και φυλασσόμενες
στο σπίτι, μακρία από τα μάτια των ανδρών,
και να ασχολούνται αποκλειστικά με το
νοικοκυριό και την ανατροφή των παιδιών.
Αντιμετωπίζονται σαν όντα με έμφυτες
αδυναμίες, σωματικές αλλά και ηθικές.
Ο τομείς στους οποίους τους επιτρέπεται
να αναδειχτούν είναι η οικογένεια και
η φιλανθρωπία, σε αντίθεση με τους
άνδρες που μπορούν να δράσουν και να
αναδειχτούν σε όλο το κοινωνικό και
πολιτικό γίγνεσθαι.
Η
απόκτηση θηλυκού απογόνου στο Βυζάντιο
χαιρετίζεται με τα ίδια ανάμεικτα έως
και αρνητίκα συναισθήματα, καθώς στους
αυτοκρατορικούς κύκλους και τις ανώτερες
τάξεις στερεί τη δυνατότητα της διαδοχής
στα αξιώματα (αφού οι περιπτώσεις των
γυναίκων που στέφονται αυτοκράτειρες
συνιστούν σπανιότατες εξαιρέσεις), ενώ
στις μεσαίες και κατώτερες τάξεις
δημιουργούν την ανάγκη συγκέντρωσης
περιουσίας για τον υποχρεωτικό προικισμό
τους. Συνεπώς η εγκατάλειψη και η
εκμετάλλευση (μέχρι και πώληση) της
κόρης αποτέλουν συχνό φαινόμενο,
ιδιαίτερα στα φτωχότερα στρώματα.
Εν
τέλει, σκοπός της ζωής των γυναικών ήταν
ο γάμος και η τεκνογονία.
Γυναίκες ανώτερης τάξης.
Οι
γυναίκες που ανήκαν στην ανώτερη τάξη
ήταν μορφωμένες και λιγότερο απομονωμένες.
Από τη μελέτη των ιστορικών πηγών
γνωρίζουμε ότι υπήρξαν μερικές γυναίκες,
της ανώτερης κυρίως τάξης, που έσπασαν
το κέλυφος της απομόνωσης και της σιωπής,
διαδραματίζοντας σημαντικό ρόλο στην
πορεία και την εξέλιξη του κράτους.
Ειδικότερα, οι γυναίκες της αυτοκρατορικής
οικογένειας συναναστρέφοντα ελεύθερα
αυλικούς, λογίους και ιατρούς, ενώ οι
έγγαμες διέσχιζαν τη πόλη για να
επισκεφθούν τόπους λατρείας. Σημαντικές
γυναικείες μορφές του Βυζαντίου υπήρξαν
η Ειρήνη η Αθηναία, η Θεοδώρα του Θεοφίλου,
η Πορφυρογέννητη Ζωή, η Άννα Δαλασσηνή
και η εγγονή της Άννα Κομνηνή.
Γυναίκες μεσαίας (αστικής) τάξης.
Στο
Βυζάντιο οι γυναίκες των πόλεων, έγγαμες,
άγαμες και χήρες, βγαίνουν έξω από το
σπίτι για να πάνε στην Εκκλησία, στα
λουτρά, στα θρησκευτικά πανηγύρια, για
να εργαστούν, να επισκεφθούν τους γονείς
τους ή να βοηθήσουν τους φτωχούς και
τους ανήμπορους των φιλανθρωπικών
ιδρυμάτων. Οι γυναίκες που έβγαιναν από
το σπίτι όφειλαν να έχουν καλυμμένο το
κεφάλι με πέπλο, που άφηνε να φαίνονται
μόνο τα χαμηλωμένα μάτια τους και η
μύτη. Επίσης, έπρεπε να συνοδεύονται
από θεραπαινίδες, να αποφεύγουν τα
βλέμματα των ανδρών και τη συνομιλία
μαζί τους. Οι αστές, κυρίως, γυναίκες
έβρισκαν τρόπους να ξεπεράσουν τις
ιδεολογικές και πρακτικές απαγορεύσεις
που αφορούσαν το φύλο τους και να πετύχουν
μια θέση διαφορετική από αυτήν που
καθόριζε η νοοτροπία της εποχής.
Γυναίκες κατώτερης (αγροτικής) τάξης.
Οι
γυναίκες στις αγροτικές δουλειές της
Βυζαντινής υπαίθρου ασχολούνται στις
αγροικίες, τα πατητήρια, τα ελαιοτριβεία,
με τα δοχεία αποθήκευσης δημητριακών,
οίνου και ελαίου, με τα αγροτικά εργαλεία,
τα υφαντικά βάρη και τα αγγεία. Μπορούμε
να υποθέσουμε ότι οι χωρικές των αγροτικών
κοινοτήτων δούλευαν την ημέρα στα
χωράφια και στα αμπέλια, βοηθώντας στο
αλώνισμα, στο θέρισμα, στο λιομάζωμα
και στον τρύγο, ενώ περνούσαν πολλές
ώρες της νυχτερινής ζωής τους γνέθοντας
και υφαίνοντας το μαλλί των αιγοπροβάτων.
Κουβαλούσαν ξύλα και νερό από το πηγάδι
για τις ανάγκες του νοικοκυριού και
φρόντιζαν τα ζώα από τον κήπο του σπιτιού.
Άλλες κατηγορίες γυναικών.
Οι
έγκλειστες γυναίκες στο Βυζάντιο ήταν:
1.
Άτομα με ειδικές ανάγκες (τυφλές, τρελές,
γριές).
2.
Πάσχουσες από ανίατη νόσο (λεπρές).
3.
Κοινωνικά ανίσχυρα και απροστάτευτα
άτομα (ορφανές, χήρες, λεχώνες, ξένες).
Χήρα γυναίκα:
Η
γυναίκα μόνο όταν έμενε χήρα γινόταν
αρχηγός της οικογένειας της. Οι ενάρετες
χήρες της μέσης και ανώτερης τάξης, που
δεν είχαν παιδιά ακολουθούσαν τη μοναχική
ζωή. Η χήρα οποιουδήποτε άνδρα στο
Βυζάντιο θεωρούνταν άτιμη αν παντρευόταν
για δεύτερη φορά προτού περάσει η
καθορισμένη περίοδος του ενός τουλάχιστον
χρόνου από το θάνατό του. Γενικώς οι
χήρες ήταν δακτυλοδεικτούμενες στη
Βυζαντινή κοινωνία.
Διαζευγμένη γυναίκα:
Η
στάση της Εκκλησίας απέναντι στο διαζύγιο
ήταν γενικώς αρνητική. Η γυναίκα είχε
το δικαίωμα να ζητήσει διαζύγιο από τον
άνδρα της εάν οι πράξεις του στρέφονταν
εναντίον της. Η μοιχεία, η σεξουαλική
ανικανότητα, η παραφροσύνη και η ανάμειξη
του συζύγου σε αξιόποινες πράξεις
αποτελούσαν -σύμφωνα με το νόμο- αιτίες
διαζυγίου. Τη διαζευγμένη γυναίκα
όφειλαν να φροντίζουν οι συγγενείς της,
αν είχε, με ανταμοιβή την περιουσία της.
Εάν δεν είχε συγγενείς, ο επίσκοπος της
περιοχής έπρεπε να βρει ένα μοναστήρι
ή κάποιο χηροκομείο, όπου θα την φρόντιζαν
για την υπόλοιπη ζωή της.
Κολαζόμενες γυναίκες:
Ο
κατάλογος των κολαζομένων γυναικών
περιλαμβάνει την αποστρέφουσα τα νήπια,
την πόρνη, την προαγωγό, την αποκαλόγρια,
τη φιλάργυρη, την ψεύτρα, την κλέφτρα,
τη μάγισσα, τη γλωσσού, την κουτσομπόλα,
τη ματαιόδοξη, τη φιλάρετη και άλλα. Οι
γυναίκες που αρνούνταν να γίνουν σκεύος
τεκνογόνο και να εκπληρώσουν τη βασική
κοινωνική τους αποστολή τιμωρούνται
στην κόλαση (η αποστρέφουσα τα νήπια).
Η πόρνη και η προαγωγός εικονίζονται
γυμνές, με φίδι που τυλίγεται γύρω από
το σώμα τους και τους δαγκώνει το αιδοίο
με το οποίο διέπραξαν την αμαρτία.
Η
πορνεία στο Βυζάντιο.
Η μόρφωση των γυναίκων στο Βυζάντιο.
Στα
κορίτσια της μέσης και της κατώτερης
τάξης η διδασκαλία των στοιχειωδών
γραμμάτων άρχιζε στο έκτο έτος της
ηλικίας τους. Η κατ' οίκον στοιχειώδης
διδασκαλία των κοριτσιών διαρκούσε
τρία έτη. Οι γονείς, και ιδιαίτερα οι
μητέρες, μάθαιναν στις κόρες τους γραφή,
ανάγνωση, θρησκευτικά, αριθμητική και
ωδική. Εκτός από τους γονείς στοιχειώδεις
γνώσεις παρείχαν κάποια σχολεία και
μερικά γυναικεία μοναστήρια. Οι γυναίκες
που ανήκαν στην ανώτερη αστική τάξη
ήταν μορφωμένες και λιγότερο απομονωμένες.
Πέρα από την διδασκαλία των στοιχειωδών
γραμμάτων είχαν πρόσβαση και σε ευρύτερη
μόρφωση. Τα λόγια μέλη αυτής της τάξης
είχαν στην διάθεσή τους βιβλιοθήκες
και συλλογές χειρογράφων, που διευκόλυναν
τη μάθηση μέσα στο σπίτι.
Στα
τέλη του 11ου αιώνα, οι μορφωμένες γυναίκες
αντιμετωπίζονται καλύτερα. Επειδή το
μεγαλύτερο ποσοστό των γυναικών, όλων
των τάξεων, ήταν αναλφάβητο, υπέγραφαν
οι άντρες για λογαριασμό τους. Το
μορφωτικό επίπεδο των γυναικών πέφτει
ακόμα χαμηλότερα στον τελευταίο αιώνα
του Βυζαντίου καθώς η αυτοκρατορία
βρίσκεται σε γενικότερη παρακμή.
Μητέρα
μαθαίνει ανάγνωση και γραφή στην κόρη
της.
Η εργασία της γυναίκας στο Βυζάντιο.
Οι
οικονομικές δυσκολίες και σπανιότερα
η υψηλή μόρφωση και η ίδια η επιθυμία
είναι αυτές που υποχρεώνουν κάποιες
γυναίκες να εργαστούν. Άλλες απασχολούνται
ως βοηθοί του συζύγου, άλλες δουλεύουν
αυτόνομα, άλλες εργάζονται στην εκκλησία
έναντι μισθού και εκκλησιαστικού βαθμού,
και άλλες αναγκάζονται να γίνουν
΄΄εταίρες΄΄ σε πολυτελείς οίκους ή και
υποχείρια των ΄΄πορνοβοσκών΄΄, που τις
στέλνουν στον ιππόδρομο και το θέατρο.
Γενικά,
το γνέσιμο και η ύφανση ήταν οι κυριότερες
ασχολίες της βυζαντινής γυναίκας σε
οποιαδήποτε τάξη και αν ανήκε, (ανώτερη,
μεσαία ή κατώτερη) είτε γινόταν για
λόγους οικονομικούς, ικανοποιώντας τις
ανάγκες του νοικοκυριού, είτε γιατί
αυτές θεωρούνταν κατάλληλες ασχολίες
για τη γυναίκα ακόμη και αν ανήκε στη
βασιλική οικογένεια. Κατά τον Μιχαήλ
Ψελλό, υπήρχε συντεχνία υφαντριών-πλεκτριών
που έπαιρνε μέρος στο πανηγύρι της
Αγάθης που γινόταν στην Κωνσταντινούπολη
κάθε χρόνο.
Οι
γυναίκες στο Βυζάντιο διακρίνονται στο
εμπόριο υφασμάτων.
Για
βιοπορισμό ασκούσαν επίσης το επάγγελμα
της καλλιγράφισσας, της μυρεψού, της
εμπόρου, της αρτοποιού και της μανάβισσας.
Υπήρχαν ακόμη μερικές γυναίκες που
δάνειζαν χρήματα με τόκο, και άλλες που
πρόσφεραν αμειβόμενες υπηρεσίες σε
πανδοχεία, καπηλειά ή ως βαλαντεύτριες
σε γυναικεία λουτρά. Στο Βυζάντιο υπήρχαν
γυναίκες επαγγελματίες ιατροί, μαίες
και ιατρομαίες που ασχολούνταν με την
γυναικολογία και την μαιευτική. Σύμφωνα
με την βυζαντινή νομοθεσία η ιατρός ή
η μαία είχαν ποινική ευθύνη σε περίπτωση
άμβλωσης. Πολλές γυναίκες αριστοκρατικής
καταγωγής επιδίδονταν επίσης σε έργα
ευποιίας, όπως η ίδρυση γηροκομείων, οι
δωρεές για την ανέγερση ναών και η
εθελοντική εργασία στα νοσοκομεία της
εποχής. Στο Βυζάντιο σπάνια συναντάμε
γυναίκες επιστολογράφους ή αποδεκτές
αποστολών. Οι γυναίκες των φτωχότερων
κοινωνικών στρωμάτων δούλευαν στα
χωράφια και στα εργαστήρια της οικογένειάς
τους.
Η ένδυση των γυναικών στο Βυζάντιο.
Οι
πλούσιες Βυζαντινές φορούσαν πολυτελή
κοσμήματα κι ακριβά αρώματα, έβαφαν τα
φρύδια τους, τα βλέφαρα τους και τους
δυο τελευταίους αιώνες της αυτοκρατορίας
τα χείλια τους με κόκκινο κραγιόνι.
Περούκες δεν φορούσαν πολύ συχνά, ούτε
όμως και τις περιφρονούσαν. Στα χίλια
τόσα χρόνια ζωής της Βυζαντινής
Αυτοκρατορίας κάτι που φαίνεται πως
έμεινε αναλλοίωτο είναι η γυναικεία
αμφίεση. Βασικά της στοιχεία παραμένουν
πάντα ο μακρύς χιτώνας και ο μανδύας,
που φοριέται στις εξόδους σαν πανωφόρι.
Ο χιτώνας έχει μανίκια που καλύπτουν
ολόκληρο το μπράτσο, αφήνοντας έξω μόνο
το χέρι ενώ ο μανδύας έχει προσαρμοσμένη
μία κουκούλα, που καλύπτει το κεφάλι
της κάθε γυναίκας. Αναλλοίωτη, επίσης,
διατηρήθηκε η γυναικεία κόμμωση. Μαλλιά
με χωρίστρα στη μέση, κατσαρωμένα στο
μέτωπο, χυτά πίσω και συγκρατημένα στο
μέτωπο, χυτά πίσω και συγκρατημένα στο
σβέρκο με μια ταινία από λινό ύφασμα, ή
με χτένι από ελεφαντόδοντο.
Γυναίκεια
ένδυση στο Βυζάντιο.
Η
Βυζαντινή ενδυμασία των αυτοκρατόρων.
Ο γάμος για τη γυναίκα στο Βυζάντιο.
Το
Βυζαντινό δίκαιο όριζε ως ηλικία γάμου
το δωδέκατο ή δέκατο τρίτο έτος για τα
κορίτσια και το δέκατο τέταρτο ή δέκατο
πέμπτο για τα αγόρια γεγονός που οφειλόταν
στη μεγάλη παιδική και νεανική θνησιμότητα.
Παρά τη νομική απαγόρευση πολλοί γονείς
πάντρευαν τις κόρες τους σε μικρότερη
ηλικία επιδιώκοντας την ταχύτατη
αποκατάστασή τους. Ένα από τα κυριότερα
προσόντα της υποψήφιας νύφης του
Βυζαντίου είναι να έχει ζήσει ΄΄κεκρυμμένη΄΄
και από τον ίδιο τον ήλιο στο άδυτο του
γυναικωνίτη, συναναστρεφόμενη μόνο
στενούς συγγενείς και κληρικούς.
Το
γάμο της κόρης κανόνιζε συνήθως ο πατέρας
της ο οποίος αποφάσιζε και για την
επιλογή του συζύγου. Για του Βυζαντινούς,
σκοπός του γάμου ήταν η τεκνογονία.
Απαραίτητη προϋπόθεση για το γάμο ήταν
η συναίνεση του πατέρα. Έτσι και αλλιώς
το εθιμικό δικαίωμα του πατέρα να
διαλέξει το γαμπρό το διασφαλίζει έμμεσα
και η νομοθεσία. Η μοναδική περίπτωση
που η κόρη δύναται να επιλέξει το μέλλοντα
σύζυγό της και να προβεί σε νόμιμο γάμο
αυτεξούσια, είναι να έχει φτάσει στα
είκοσι πέντε έτη και να μην την έχει
παντρέψει ο πατέρας της.
Βυζαντινός
γάμος.
Αμέσως
μετά την επιλογή γαμπρού τελείται η
προκαταρκτική πράξη του γάμου η οποία
συνίσταται είτε σε απλό ΄΄δεσμό΄΄ είτε
σε ΄΄αρραβώνα΄΄. Στον ΄΄έγγραφο΄΄ γάμο,
και στις δύο ανωτέρου περιπτώσεις είναι
προαπαιτούμενη η επισφράγιση της
συμφωνίας με την υπογραφή δεσμευτικών
εγγράφων όπου ορίζεται και ρήτρα σε
περίπτωση αθέτησης. Αυτή η μνηστεία
ήταν δυνατόν να συναφθεί κατά το έβδομο
έτος της ηλικίας.
Στο
΄΄προικοσύμφωνο΄΄ το οποίο είναι
συνταγμένο από τον ΄΄νοτάριο΄΄ ενώπιον
μαρτύρων δηλώνεται το μέγεθος και το
περιεχόμενο της ΄΄προίκας΄΄ που δίνεται
από την οικογένεια της νέας, η ΄΄προικα΄΄
από την πλευρά των γονέων του νέου προς
την οικογένεια της κόρης, αλλά και η
΄΄προγαμιαία δωρεά΄΄ του γαμπρού προς
τη νύφη που υπολογίζεται κατά αναλογία
της προίκας και προορίζεται για την
εξασφάλιση της γυναίκας σε περίπτωση
θανάτου του συζύγου. Το ΄΄θεώρετρον΄΄
προσφερόταν από το σύζυγο ΄΄διά την
τιμήν της παρθενίας΄΄. Αμέσως μετά την
ιερολογία του γάμου περνούσε στη
κυριότητα της γυναίκας, όπου και παρέμενε
εάν ο γάμος για οποιονδήποτε λόγο
διαλυόταν. Η γυναίκα που σύναπτε δεύτερο
γάμο δεν είχε δικαίωμα να το ζητήσει,
εφόσον δεν ήταν πλέον παρθένος.
Μετά
το γάμο, η σύζυγος αυστηρά περιορισμένη,
ήταν υποχρεωμένη να σιωπά, να μη γελά,
να μη βγαίνει από το σπίτι, αλλά και μέσα
στο συζυγικό οίκο η θέση της καθοριζόταν
περιφρονητικά και απολυταρχικά. Η σιωπή
της σημασιοδοτούσε την υποταγή της, η
σχέση της με τον άνδρα της ήταν μια σχέση
δούλου προς τον κυρίαρχο και έπρεπε να
τον πλησιάζει πάντα με το φόβο και τη
ντροπαλότητα της πρώτης φοράς. Η παρουσία
της συμβόλιζε τον αιώνιο προσωποποιημένο
πειρασμό για αυτό και όφειλε να βρίσκεται
σε διαρκή αγώνα κατανίκησης των παθών
της.
Αν
και περιφρονημένο και κατατρεγμένο, το
γυναικείο φύλο των ΄΄σκοτεινών χρόνων΄΄
ήταν βασικό κύτταρο της βυζαντινής
κοινωνίας. Όλες οι βυζαντινές γυναίκες
έπαιξαν ένα θαυμαστό ρόλο ως μητέρες
και σύζυγοι και σε αυτές ανήκει ένα
σημαντικό μέρος της τιμής που η ιστορία
απέδωσε σε πολλούς από τους γιους ή τους
άνδρες τους.
Πηγές:
Αναστασία
Δ. Βακαλούδη ΄΄Καλλιστεία και Γάμος στο
Βυζάντιο΄΄
Αφέντρα
Γ. Μουτζάλη ΄΄Ο ρόλος των γυναικών στο
Βυζάντιο΄΄ αρχαιλογία & τέχνες τχ. 69
Μαρία
Γκιρτζή ΄΄Γαμήλιες πρακτικές και η θέση
της γυναίκας στο Βυζάντιο΄΄ αρχαιολογία
& τέχνες τχ. 110
Μαρία
Ντίνου
Β'2
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου