ΙΣΤΟΡΙΑ: Ο ΙΠΠΟΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

ΙΠΠΟΔΡΟΜΟΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Η ίδρυση του Ιπποδρόμου

Ο Ιππόδρομος της Κωνσταντινούπολης ιδρύθηκε στα τέλη του 2ου αιώνα μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Σεπτίμιο Σεβήρο. Η εγκατάσταση συμπληρώθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο και διακοσμήθηκε με περίφημα έργα τέχνης (όπως η Λύκαινα του Ρωμύλου, τα επίχρυσα άλογα του Λύσιππου) τόσο απ ' αυτόν όσο και από μεταγενέστερους αυτοκράτορες.

Η λειτουργία του Ιπποδρόμου

Ο Ιππόδρομος, το Ιππικό όπως τον αποκαλούσαν οι υπήκοοι της βυζαντινής αυτοκρατορίας, αποτελούσε το κέντρο του πολιτικού και του κοινωνικού βίου. Εκεί αναγορεύονταν οι αυτοκράτορες, γίνονταν υποδοχές των επισήμων, οι πανηγυρισμοί για τις στρατιωτικές νίκες, οι επευφημίες ή οι αποδοκιμασίες των ηγεμόνων, οι εκτελέσεις των θανατικών ποινών, αλλά και οι αρχές των εξεγέρσεων. Επίσης στη διάρκεια των ιπποδρομιών οι θεατές επευφημούσαν τον αυτοκράτορα και συχνά εξέφραζαν σ’ αυτόν τα αιτήματα ή και τα παράπονά τους. Όμως, η κατεξοχήν λειτουργία του χώρου ήταν οι αρματοδρομίες, που πραγματοποιούντο σε τακτές ημερομηνίες ή με την ευκαιρία ευχάριστων γεγονότων και αποσκοπούσαν στη διασκέδαση του πλήθους. Εκτός από τις ιπποδρομίες, διεξάγονταν επίσης διάφορα θεάματα, κυρίως αναπαραστάσεις κυνηγιού με άγρια ζώα, ακροβασίες, σχοινοβασίες, παραστάσεις μίμων, αλλά και τα προαναφερθέντα αγωνίσματα, τα οποία ως επί το πλείστον ακολουθούσαν την ελληνορωμαϊκή αθλητική παράδοση.

Η σημασία του για την Αυτοκρατορία

Σε ιδεολογικό επίπεδο, ο Ιππόδρομος, όπως και άλλοι δημόσιοι χώροι της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης, ενίσχυαν το αίσθημα του δεσμού με την πόλη της Ρώμης, λειτουργώντας παράλληλα ως πολιτικός θεσμός, συμβάλλοντας εν γένει στη θριαμβική αυτοκρατορική ιδεολογία. Αποτελούσε τον τόπο όπου παρουσιάζονταν οι νέοι αυτοκράτορες ή έρχονταν σε επαφή με το λαό στα πλαίσια εορταστικών εκδηλώσεων, ενώ εκεί πραγματοποιούνταν ακόμα σημαντικές εκτελέσεις. Μέσα από τα αγωνίσματα του Ιπποδρόμου και τη λαϊκή συμμετοχή, δημιουργήθηκαν φατρίες (δήμοι) καταλαμβάνοντας ξεχωριστές κερκίδες επί της δυτικής πτέρυγας του ιπποδρόμου και απέναντι από το Κάθισμα του αυτοκράτορα. Σταδιακά απέκτησαν χαρακτηριστικά πολιτικών ή θρησκευτικών παρατάξεων, μέσα από τις οποίες ο Ιππόδρομος εξελίχθηκε σε τόπο δημόσιας έκφρασης.

Οι Συντελεστές του

Η οργάνωση των ιπποδρομιών είχε ανατεθεί στους Δήμους. Οι Δήμοι ήταν αθλητικά σωματεία, που είχαν μέλη και οπαδούς πολίτες που τους άρεσαν οι ιππικοί αγώνες. Από τα χρώματα των στολών και των λαβάρων τους, οι Δήμοι ονομάζονταν Πράσινοι, Βένετοι (Γαλάζιοι), Λευκοί και Κόκκινοι. Λέγεται πως τα χρώματα αντιπροσώπευαν τις εποχές: Λευκό για το χιόνι του Χειμώνα. Πράσινο για τη χλόη της Άνοιξης. Κόκκινο για τη ζέστη του καλοκαιριού και γαλάζιο ή βένετο για την καταχνιά του Φθινοπώρου. Κατά τον καιρό που βασίλευε ο Νέρωνας, οι Πράσινοι απορρόφησαν τους Κόκκινους και οι Βένετοι τους Λευκούς. Οι Πράσινοι αντιπροσώπευαν τα λαϊκά στρώματα ενώ οι Βένετοι την αριστοκρατική τάξη. Οι επικεφαλείς των δήμων, οι δήμαρχοι πιθανών να ορίζονταν από τον αυτοκράτορα. Το κοινό πάθος για τη νίκη των ομάδων τους όμως τους έκανε να φιλονικούν συχνά μεταξύ τους. Παλαιότερα θεωρούνταν λανθασμένα ότι οι Βένετοι ήταν εκπρόσωποι των αριστοκρατικών ενώ οι Πράσινοι των λαϊκών στρωμάτων της βυζαντινής κοινωνίας. Φαίνεται όμως ότι η σύνθεση των δήμων ήταν πιο περίπλοκη και συνδύαζε περισσότερες τάσεις, πολιτικοκοινωνικές και θρησκευτικές. Το μεγαλύτερο μέρος και των δύο παρατάξεων αποτελούνταν από τα ευρύτερα στρώματα του αστικού πληθυσμού, όμως μέσα από τις παρατάξεις εξέφραζαν τα συμφέροντά τους άλλα, πολύ ισχυρά τμήματα της βυζαντινής κοινωνίας. Έτσι, οι ιθύνοντες των Βένετων εκπροσωπούσαν τα συμφέροντα της παλιάς ελληνορωμαϊκής αριστοκρατίας των γαιοκτημόνων και από θρησκευτικής άποψης υποστήριζαν την ορθοδοξία. Οι ιθύνοντες των Πράσινων, από την άλλη, εξέφραζαν τα συμφέροντα των αστών αξιωματούχων που αναδείχθηκαν στο παλάτι και στην κρατική διοίκηση, καθώς και τις επιδιώξεις των πλούσιων εμπόρων.

Η Στάση του Νίκα

Με βάση τις βυζαντινές πηγές προκύπτει ως προς τα γεγονότα της στάσης ότι: αφορμή της στάσης στάθηκε η διαμαρτυρία από τους ηγέτες του δήμου των Πρασίνων κατά του συνεργάτη του Ιουστινιανού Καλαπόδιου στον ιππόδρομο. Ακολουθούν επεισόδια και συλλήψεις, που καταλήγουν στην εκτέλεση πέντε οπαδών των δήμων στην κρεμάλα, από τους οποίους σώζονται δύο που φυλάσσονται σε κοντινή μονή. Γίνεται διαμαρτυρία στους αγώνες στις 13 Ιανουαρίου και ζητείται η απελευθέρωσή τους, χωρίς ανταπόκριση από τον αυτοκράτορα. Έτσι, ακολουθεί η συμφιλίωση των δύο δήμων και οι πρώτες ταραχές και φωτιές στην Πόλη. Αυτές οδηγούν σε αποδοχή από τον αυτοκράτορα του αιτήματος απόλυσης τριών συνεργατών του κατά την επόμενη μέρα στους αγώνες, χωρίς όμως να επιτευχθεί η εκτόνωση της κρίσης. Γίνεται νέα επίθεση στα ανάκτορα, ακολουθεί έξοδος του Βελισάριου επικεφαλής μισθοφόρων και αιματηρή αλλά χωρίς αποτέλεσμα σύγκρουση και νέα σύγκρουση στο Οκτάγωνο. Η αναποτελεσματική εμφάνιση του Ιουστινιανού με το Ευαγγέλιο στον Ιππόδρομο, οδηγεί στην ενθρόνιση από τους δήμους του (απρόθυμου) ανιψιού του αυτοκράτορα Αναστασίου, του Υπάτιου (που επιδιώκει αρχικά επαφή με το παλάτι) και σε τήρηση ουδετερότητας από μέρος της φρουράς. Η ηττοπάθεια του Ιουστινιανού, που επιθυμεί να διαφύγει, μοιάζει να οδηγεί σε επικράτηση των στασιαστών, αλλά η αποφασιστικότητα της Θεοδώρας, που τον πείθει ν’ αγωνιστεί, οδηγεί σ’ ένα τελικό σχέδιο δράσης: στην εξαγορά πρώτα των Βένετων ηγετών από το Ναρσή και στην τελική επίθεση από το Βελισάριο, το Μούνδο, τον Κωνσταντίολο, το Βασιλίδη (και τον ίδιο τον Ιουστινιανό) στον ιππόδρομο, όπου γίνεται η σφαγή 30.000 λαού και η σύλληψη και εκτέλεση του Υπάτιου. Αποτέλεσμα της στάσης ήταν ένα τρομερό χτύπημα κατά των λαϊκών ελευθεριών. Ο Ιουστινιανός γίνεται δεσποτικότερος και οι δήμοι έχασαν προσωρινά τις εξωαθλητικές αρμοδιότητές τους. Τις ανέκτησαν βέβαια ως ένα βαθμό, στις επόμενες δεκαετίες, όχι όμως στο βαθμό του να μπορούν να ασκούν κριτική στον αυτοκράτορα και να έχουν τη δυνατότητα οργανωμένης αντίδρασης (που θα μπορούσε να οδηγήσει σε νέα λαϊκή εξέγερση).Έτσι, δήμοι του Βυζαντίου άκμασαν από τα μέσα του 5^ου ως τις αρχές του 7^ου αι. Από εκεί και πέρα αρχίζει μια σταδιακή παρακμή τους που θα κρατήσει μέχρι το 1204, οπότε και χάνονται εντελώς, ενώ παράλληλα παύουν και οι αρματοδρομίες.