Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

 

«Όμορφες ή κακομούτσουνες, ενάρετες ή διεφθαρμένες, υπάκουες ή αναιδέστατες, οι γυναίκες περνούν μέσα από τη βυζαντινή ιστορία, άλλοτε κηλιδωμένες με αίμα και λάσπη, άλλοτε στεφανωμένες με όλες τις αρετές: αιώνια γοητευτικές, που η χάρη τους, ξεφεύγοντας από τη φθορά των αιώνων, εξακολουθεί να συγκινεί τις καρδιές και τις φαντασίες.» Απόσπασμα από το βιβλίο του ΖΕRARD WALTER «Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο».

Η ανδρική βυζαντινή κοινωνία και το χριστιανικό ιερατείο έθεταν τη γυναίκα στο περιθώριο του δημόσιου βίου. Ωστόσο αυτοκρατόρισσες και μεγαλοαρχόντισες κατείχαν σημαντική θέση στο πολιτικό προσκήνιο. Ο χριστιανισμός, το ρωμαϊκό δίκαιο σε συνδυασμό με τους παλαιότερους ανατολικούς πολιτισμούς αποτέλεσαν τους παράγοντες για τη θέση της γυναίκας. Ο χριστιανισμός εκείνη την περίοδο εξακοντίζει τη γυναίκα στο περιθώριο και την καθιστά υπεύθυνη χιλιάδων κακών. Ακόμη η παλιά αυστηρότητα που προσπαθεί να συγκροτήσει το παλιό ρωμαϊκό δίκαιο και η παραδοσιακή θέση της γυναίκας στα ρωμαϊκά χρόνια περιορίζουν το ρόλο των γυναικών. Και φυσικά οι παλιότεροι ανατολικοί πολιτισμοί εναπόθεταν τα θεμέλιά τους στο πατριαρχικό σύστημα. Η αυτονομία της γυναίκας διατηρήθηκε μέχρι τους πρώτους βυζαντινούς αιώνες. Πλέον ο νόμος δεν αναγνωρίζει τις γυναίκες ως αυτεξούσιες αλλά επιβάλλεται η αντιπροσώπευσή τους από άνδρες. Το 1018-1096 μάλιστα ο Μιχαήλ Ψελλός κάνει υποδεέστερη τη θέση της γυναίκας με την επίσημη διακήρυξη για την ανισοτιμία μεταξύ των δύο φύλων. Με την έντονη εξάπλωση του χριστιανισμού σε συνδυασμό με την αέναη εχθρότητα του αρσενικού ιερατείου προς το γυναικείο φύλο, η Εκκλησία αποκηρύσσει το γυναικείο πληθυσμό. Μεγάλοι χριστιανοί συγγραφείς κάνουν αισθητή τη γνώμη τους για τη θέση της γυναίκας. Πιο συγκεκριμένα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος εξισώνει τις γυναίκες με τους δούλους. Όπως χαρακτηριστικά λέει: «του ίδιου του σώματος ουκ εξουσιάζει, αλλά δούλη εστί του ανδρός». Ακόμη θεωρεί «ισοτιμία μάχη ποιεί» και υποβαθμίζει τη θέση των γυναικών λέγοντας πως η ανισότητα είναι προϋπόθεση της οικογενειακής ομόνοιας. Ο Μέγας Βασίλειος με τον «Περί παρθενίας» λόγο του τονίζει πόσο σημαντικό χάρισμα είναι η παρθενιά της γυναίκας και αποτρέπει πολλές από κάθε ερωτική πράξη.

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ

Σύμφωνα με τον βυζαντινολόγο Φαίδων Κουκουλέ: «Η γέννησις θήλεος κατά τους βυζαντινούς χρόνους δεν ήτο ευχάριστον γεγονός, δια το λόγον ότι ούτω δεν θα διηωνίζετο της οικογενείας το όνομα, αφετέρου δε θα επιβάλλοντο πολλαί φροντίδες εις τους γονείς δια προφύλαξιν αυτού, όταν δ’έφθανεν εις γάμου ηλικίαν και δια την προίκα του. Χαρακτηριστικόν είναι ότι κατά τους βυζαντινούς χρόνους, ως και σήμερον ενιαχού, παιδιά ελέγοντο μόνον τα αρρένα.» Όταν η κοπέλα έφτανε στο 6^ο έτος της ηλικίας της άρχιζε να μαθαίνει ανάγνωση, γραφή, ιερή ιστορία, αρίθμηση και μουσική, χωρίς να πηγαίνει στο σχολείο. Πράγμα που αποδεικνύει τη μέτρια μόρφωση που λάμβανε. Φυσικά οι κοπέλες με ευγενική καταγωγή είχαν περισσότερες ευκαιρίες για εκπαίδευση. Μετά τα τρία χρόνια της εκπαίδευσής τους οι νεαρές κοπέλες επιδίδονταν στην εκμάθηση των οικιακών εργασιών. Δεν τους επιτρέπονταν καμία έξοδος από το σπίτι ώστε να μην γίνονται βορά των ανδρικών βλεμμάτων. Εξαιτίας αυτών των αντιλήψεων η γυναίκα διαχωρίζονταν από τον άνδρα και απείχε από τις ανδρικές συνευρέσεις, τις διασκεδάσεις και ακόμη και εκεί που διέμενε δεν είχε θέση κοντά στους άνδρες.

ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΗΘΙΚΗ

Αν μια γυναίκα στο βυζάντιο ήθελε να είναι ενάρετη και αποδεκτή από το κοινωνικό σύνολο, έπρεπε να συμβαδίζει με τους κανόνες ηθικής που πρόσταζε το κατεστημένο για τη γυναικεία φύση. Μια γυναίκα θεωρούνταν ενάρετη, αν έδειχνε σεβασμό και ήταν υπάκουη προς τους γονείς της. Έπρεπε να παραμένει έγκλειστη στο σπίτι μέχρι τη στιγμή που θα παντρευόταν. Ακόμη και η εμφάνισή της έπρεπε να διακατέχεται από σεμνότητα. Φορούσε σεμνά ρούχα και κάλυπτε το κεφάλι της με πέπλο στις λιγοστές εξόδους που είχε. Επίσης και οι κινήσεις της φανέρωναν την πλήρη υποταγή της. Έπρεπε να χαμηλώνει το βλέμμα της, η φωνή της να έχει ήρεμο τόνο, να μιλά  ελάχιστα και το βάδισμά της να είναι προσεγμένο. Της επιβάλλονταν η παρακολούθηση της θείας λειτουργίας και κάθε έξοδος της γίνονταν με συνοδεία κάποιου προσώπου.

ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ ΓΑΜΟΣ

Μικρογραφία σε χειρόγραφο.  Τελετή γάμου.
(©Σύνοψις Ιστοριών Ιωάννου Σκυλίτζη, Ισπανία, Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη)

Ο γάμος ήταν υπόθεση των γονιών και το ζεύγος, πόσο μάλιστα η γυναίκα, δεν είχαν καμία συμμετοχή παρά μετά την τελετή του μυστηρίου. Κατάλληλη ηλικία γάμου για τις γυναίκες ήταν τα 12. Λάμβαναν την κατάλληλη προίκα, στην οποία, παρόλη τη δυσμενή θέση τους, είχαν πολλά δικαιώματα. Αν ο πατέρας μιας κοπέλας δεν την είχε παντρέψει μέχρι τα 25, ήταν ελεύθερη να παντρευτεί χωρίς τη σύμπραξη των γονιών της. Παρόλο που φαινομενικά ο άνδρας ήταν ο κύριος του σπιτιού, η γυναίκα κατείχε την πρωταρχική θέση. Ήταν υπεύθυνη για την ανατροφή των παιδιών της και έδινε τη συγκατάθεσή της για το γάμο τους. Βάση νόμου μπορούσε να κληρονομήσει κάποιο συγγενή της και ο σύζυγός της δεν μπορούσε να εκμεταλλευτεί την προίκα της γιατί η ίδια ήταν διαχειριστής της. Ακόμα η γυναίκες πέρα από τις ασχολίες του οίκου, επειδή δεν μπορούσαν άμεσα να λάβουν μέρος σε ζητήματα και υποθέσεις της πόλης, δρούσαν έμμεσα και καταπιάνονταν με τα φιλανθρωπικά έργα και βοηθούσαν κάθε ευπαθή κοινωνική τάξη. Παρόλο τη διάσταση των απόψεων εκκλησίας και πολιτείας το διαζύγιο αποτελούσε συχνό φαινόμενο στον έγγαμο βίο. Η γυναίκα είχε το δικαίωμα να προβεί σε αίτηση διαζυγίου για πολλούς λόγους:

• Μοιχεία
• Φυσική ανικανότητα του συζύγου
• Η γνώση ότι ο σύζυγός της οργανώνει συνωμοσία κατά του κράτους
• Απόπειρα δολοφονίας εκ μέρους του συζύγου της
• Φρενοβλάβεια του συζύγου
• Απόδειξη μίσους εκ μέρους του συζύγου
• Η εγκατάσταση παλλακίδας στον οίκο από τον άνδρα
• Η εξαφάνιση
• Ο αυτοεγκλισμός σε μοναστήρι

 Όλοι αυτοί οι παράμετροι φανερώνουν τη μέριμνα της πολιτείας για τη γυναίκα. Ωστόσο η καχύποπτη στάση της κοινωνίας εμπόδιζε τις γυναίκες να απευθυνθούν στις αρχές και να κάνουν αίτηση διαζυγίου, γιατί θα αμαυρώνονταν η φήμη τους και η τιμή τους. Έτσι γίνονταν συχνά θύματα κακομεταχείρισης των συζύγων τους. Μολοταύτα η υποταγή στο σύζυγο ίσχυε μόνο για τις γυναίκες που ο χαρακτήρας τους και η υπόστασή τους δεν τους επέτρεπε να φερθούν διαφορετικά. Οι υπόλοιπες που ήταν αηδιασμένες από τον έγγαμο βίο αντιστέκονταν είτε με διαζύγιο είτε με εξωσυζυγικές σχέσεις.

Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΩΣ ΜΗΤΕΡΑ

Η θέση της μητέρας σε όλη την επικράτεια ήταν σημαντική και περιβάλλονταν από σεβασμό και αγάπη. Ύμνος για τη μητέρα αποτελεί το χρυσόβουλο που εξέδωσε το 1081 ο αυτοκράτορας Αλέξιος 1^ος, φεύγοντας σε εκστρατεία και αφήνοντας τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας του στη μητέρα του Άννα Δαλασσηνή: «Δεν υπάρχει τίποτα που να αξίζει όσο μια μητέρα με τρυφερότητα και αγάπη. Δεν υπάρχει έπαλξη ισχυρότερη από αυτήν όταν κάποιος κίνδυνος παρουσιάζεται στον ορίζοντα, όταν αντιμετωπίζεται μία οποιαδήποτε συμφορά. Γιατί, αν αυτή δώσει μια συμβουλή, η συμβουλή της είναι σίγουρη κι αν προσευχηθεί οι προσευχές της είναι ένα στήριγμα και μια προστασία ακατανίκητη.»

Η ΠΑΛΛΑΚΕΙΑ

Η παλλακεία ήταν συχνό φαινόμενο. Οι παλλακίδες ήταν δούλες, απελεύθερες, φτωχοκόριτσα και αριστοκράτισσες που έμεναν κοντά σε άντρες, οι οποίοι τους παρείχαν τα απαραίτητα και τις κρατούσαν κοντά τους με τη δικαιολογία να αποκτήσουν παιδί σε περίπτωση που η σύζυγός τους έπασχε από στειρότητα. 
 

ΣΥΝΕΙΣΑΚΤΙΣΜΟΣ

Ο συνεισακτισμός ήταν η συνήθεια κληρικών και κοσμικών να βάζουν στο σπίτι τους απροστάτευτες παρθένες οι οποίες τους βοηθούσαν και τους υπηρετούσαν έναντι της αντρικής προστασίας, που παρόλο την απαγόρευση του διατηρήθηκε μέχρι την άλωση της Πόλης.

ΠΟΡΝΕΙΑ

Συχνό φαινόμενο στο Βυζάντιο. Το μεγαλύτερο ποσοστό αποτελούνταν από φτωχά κορίτσια που έψαχναν να βρούν την τύχη τους στις παραπλανητικές υποσχέσεις των προαγωγών, σκλάβες διαφόρων δουλοκτητών και αιχμάλωτές πολέμου. Οι πόρνες αμείβονταν με χρήματα αλλά και με άλλα είδη, κατόπιν συμφωνίας. Επίσης τα πορνεία δέχονταν βαρύτατη φορολογία από την πολιτεία και μάλιστα πολλές φορές τους παρείχε και στέγαση. Όπου ευδοκιμεί η πορνεία ακμάζει και η μαστροπεία η οποία θεωρήθηκε και επάγγελμα σε ορισμένες περιόδους δείγμα που φανερώνει την υποβαθμισμένη θέση της γυναίκας.

ΔΟΥΛΕΙΑ

Δούλες ήταν φτωχά κορίτσια, τα οποία τα είχαν πουλήσει οι γονείς τους, για να επιβίωσει η υπόλοιπη οικογένεια. Τις έλεγαν κόρας ή καύκας και δούλευαν σκληρά, τηρούσαν σκληρή πειθαρχία, έτρωγαν ελεεινής ποιότητας φαγητό, ντύνονταν με άθλια ρούχα ώστε να ξεχωρίζουν και τους φέρονταν άσχημα οι αφέντες τους. Στην περίπτωση που διέπρατταν αδικήματα τους επιβάλλονταν φοβερές κακοποιήσεις.

ΧΗΡΕΣ

Η χήρα Δανιηλίς, που εικονίζεται εδώ αναφέρεται στις πηγές του 9ου αιώνα ως μια από τις πλουσιότερες ιδιοκτήτριες γης. Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.
Madrid, Biblioteca Nacional, fol. 102r(a).
© Biblioteca Nacio

Οι χήρες ήταν κατηγορία σεβαστή από την κοινωνία, αν τηρούσαν τους κανόνες ηθικής. Μπορούσαν να ξαναπαντρευτούν ωστόσο θα δέχονταν την επικριτική αντιμετώπιση της κοινωνίας. Συνήθως αποτελούσαν υποδείγματα σεμνότητας και δέχονταν την προστασία και τη μέριμνα του κράτους.

ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ

Η γυναίκα δεν είχε δικαίωμα σε δημόσια αξιώματα, ωστόσο ασχολούνταν με άλλου είδους επαγγέλματα. Κυρίως εργάζονταν οι φτωχότερες και οι κατώτερης τάξης γυναίκες, για να επιβιώσουν και η πιο συχνή ενασχόλησή τους ήταν η πώληση προϊόντων. Ασχολούνταν επίσης με το εμπόριο και την υφαντουργία και πολλές από αυτές διεύθυναν γυναικεία λουτρά ή καπηλεία. Ακόμη ήταν κι αυτές που καταπιάνονταν με το χορό και την ηθοποιία.

Στην εικόνα, παράσταση εργαστηρίου υφαντικής. Μικρογραφία χειρογράφου, τέλη 13ου αιώνα.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Η βυζαντινή ήταν κυνηγημένη από την Εκκλησία και τους κληρικούς. Μεγάλη απόδειξη της αντιπαράθεσης μεταξύ Εκκλησίας και γυναίκας ήταν η πολυετή σύγκρουση της αυτοκράτειρας Ευδοξίας και του τότε πατριάρχη Ιωάννη Χρυσόστομο. Ο μισογύνης πατριάρχης κατέκρινε τη φιλόδοξη και αυταρχική πολιτική που ακολουθούσε η Ευδοξία και είχε καταφέρει να κερδίσει το λαό σαν πραγματικός αυτοκράτορας. Η Εκκλησία επέβαλε πολλούς περιορίσμούςς στις γυναίκες, ωστόσο πολλές από αυτές αναζητούσαν και ανακάλυπταν τρόπους για να ξεπεράσουν τις υπερβολικές χριστιανικές απαγορεύσεις με τις οποίες οι εκκλησιαστικοί απαιτούσαν από όλη την κοινωνία να ζήσει την αφύσικη και στερημένη ζωή που ζούσαν αυτοί. Πολλές φορές ο νόμος αντιστοιχούσε με την Εκκλησία. Πολλά αδικήματα που διέπρατταν οι γυναίκες τιμωρούνταν με εγκλεισμό σε μοναστήρι. Επίσης ο νόμος επιβάλλονταν και στις γυναίκες που άνηκαν στην εκκλησιαστική ζωή. Μάλιστα ο Ιουστινιανός είχε θεσπίσει την ποινή του θανάτου για τις διακόνισσες που καταπατούσαν τον όρκο αγνότητας. Μεγάλος αριθμός των μοναστηριών αποτελούνταν από καλόγριες. Αυτές ασχολούνταν με φιλανθρωπικά κέντρα, νοσοκομεία, πτωχοκομεία, γηροκομεία και ορφανοτροφεία που υπήρχαν κοντά στα μοναστήρια. Οι καλόγριες έβγαιναν συχνά έξω για διάφορους λόγους, πράγμα που απαγορεύτηκε εξαιτίας της μυστηριακής έλξης που ασκούσε ο μοναχισμός και του προκλητικού ενδύματος που φορούσαν τα οποία ηλέκτριζαν τα ανδρικά βλέμματα.

ΑΛΛΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ

 

Αναπαράσταση της Αγίας Ελένης και της Θεοδώρας                      

Πέρα από αυτές τις γυναίκες υπήρξαν κι αυτές που το όνομα τους σημάδεψε την ιστορία του Βυζαντίου. Επτά φορές οι χήρες διάφορων μοναρχών άσκησαν πλήρη εξουσία σαν επίτροποι των ανήλικων παιδιών τους. Η Αγία Ελένη είχε είδη αποδείξει πως μια γυναίκα από καπηλειό μπορεί να επηρεάσει τη θρησκευτική πορεία ενός κόσμου. Η περίφημη Θεοδώρα απέδειξε πως μια γυναίκα από πορνείο, μπορεί να γίνει πρωτεργάτρια του «χρυσού αιώνα» μιας αυτοκρατορίας.

Παρόλη τη μειονεκτική θέση της και τις προσταγές του κατεστημένου, η Βυζαντινή κατάφερε να δώσει το δικό της άρωμα, άλλοτε εύκολα άλλοτε δύσκολα, σε μια αυτοκρατορία ανδρών.

Στην εικόνα, γυναίκες που χορεύουν σε πανηγύρι. Μικρογραφία χειρογράφου (Κυνηγετικά Οππιανού), α' μισό 11ου αιώνα






ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΣΤΑΚΟΥ

ΕΤΟΣ: 2013-2014

ΘΕΜΑ: Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

ΕΡΓΑΣΤΗΚΑΝ: ΣΩΤΗΡΗΣ ΚΟΤΣΙΝΗΣ, ΜΑΡΙΑ-ΑΡΤΕΜΙΣ ΜΑΥΡΙΑΚΑ, ΝΙΚΟΣ ΜΕΝΤΗΣ

ΠΗΓΕΣ: 

Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ (ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΚΑΡΖΗ)

 ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ΤΟΜΟΣ Β (ΦΑΙΔΩΝ ΚΟΥΚΟΥΛΕΣ)

 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ (ΖΕΡΑΡΝΤ ΒΑΛΤΕΡ)